حسن بن اسحاق صنعانی
حسن بن اِسحاق صَنْعانی شاعر، دولتمرد و فقیه زیدی یمنی. در ۱۱۲۸ق به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین رو، متوکل، حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به شمار می‌رفت. با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند.
مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی، الشَّرحُ اللَّطیف در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمدبن عیسی ترمذی و برخی رسالات کلامی و فقهی از او به جای مانده است.
زیست‌نامه
وی در ۱۰۹۳ق در غَراس، از نواحی صنعا، در خانواده‌ای که به علم و ادب و سیاست و حسن اخلاق شهرت داشتند، به دنیا آمد و در صنعا پرورش یافت و در ۱۱۶۰ق در زندان از دنیا رفت.
تحصیلات
از کودکی به آموختن علوم دینی نزد پدرش اسحاق بن احمد و برادر بزرگ ترش محمد پرداخت. فقه را در شهر ذِمارِ یمن و ادبیات و حدیث را در شهرهای تَعِزّ و صنعا فراگرفت. عبداللّه بن علی اَکوَع و محمدبن اسماعیل امیر کحْلانی صنعانی، معروف به بدر امیر، نیز از استادان او بودند. وجیه از تبادل نامه هایی مناظره گونه درباره مسائل فقهی میان او و برادرزاده‌اش اسماعیل بن محمد و نیز استادش بدر امیر، گزارش داده است.
فعالیت سیاسی
منصب حکومتی
حسن بن اسحاق در امور سیاسی نیز فعال بود و در بعضی شهرهای یمن به مناصب حکومتی هم دست یافت.
زندان
در ۱۱۲۸ق به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین رو، متوکل، حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به شمار می‌رفت.
با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند. او در سال‌های زندان به تألیف و سرودن شعر پرداخت. در برخی موارد، هدف وی از نگارش و سرودن، جلب ملاطفت و رفع سخت گیری‌های حاکمان وقت بوده است. محمدبن اسماعیل بدر سجایای اخلاقی او را ستوده است.
آثار
منظومة الهدی النبوی
مشهورترین کتاب حسن بن اسحاق، مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی است که بخشی از کتاب زادُالمَعاد فی هَدْی خَیرِالعِباد، اثر مشهور ابن قیم جوزیه (متوفای ۷۵۱ق) را در بیش از هزار بیت به نظم کشیده است. این کتاب در ۱۴۰۳ در مصر چاپ شد. او سپس همین کتاب خود را شرح کرد و در آن به بیان آرای عالمان زیدی نیز پرداخت. از این کتاب با نام‌های بُلوغُ المراد فی هَدْی المُصطفی و سیرتِهِ فی الجِهاد، و الفَتحُ القَوی فی شَرحِ الهَدْی النَبَوی نیز یاد شده است. نسخه‌ای از آن، به خط پسرش احمد (متوفی ۱۱۹۳)، موجود است.
حسن بن اسحاق در این شرح، علاوه بر کتاب الهدی، از کتاب‌های دیگری نیز بهره برده است، از جمله ضُوءالنّهار اثر حسن بن احمد جلال یمنی و شرح آن، یعنی مِنحةُالغفار، اثر محمدبن اسماعیل امیر کحلانی. محمدبن قاسم وجیه، فقیه متأخر زیدی، شرحی با نام المِنهاجُ السَّوی بر منظومة الهدی النبوی نگاشته که در ۱۴۰۸ق در صنعا منتشر شده است.
شرح اللطیف
اثر دیگر حسن بن اسحاق، الشَّرحُ اللَّطیف است در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمدبن عیسی ترمذی (متوفای ۲۷۹ق) که نسخه‌ای خطی از آن با عنوان تَعلیق علی مُختصرِ الشَّمائل لِلتِرمذی، با تاریخ تحریر ۱۲۹۲، در کتابخانه اوقاف یمن موجود است.
رسالات
دو رساله کلامی نیز از وی برجای مانده است:
- رساله بلوغ الاُمنیة فی اِظهارِ مخازی ابن تَیمیة، که نقدی است بر آرای ابن تیمیة در کتاب مِنهاج ُالسُنَّة
- دیگری الرّسالةُ الحَسَنیة فی الرّد علی عقائِدِ السُنّیة در دفاع از دیدگاه‌های زیدیان
وجیه سه رساله فقهی نیز از حسن بن اسحاق گزارش کرده است:
- الرّسالةُ المفیدةُ فِی الجمعِ بَینَ الصلاتین
- القَولُ الرّاجِح و الرّأی السَّدید فی اِثبات الصَّلاةِ عَلَی الشّهید
- المِرآةُ المُبینّةُ لِلنّاظِر ما هُوَ الحقُ فی مسألة الکفائَة.
فرزندان
حسن دو پسر، به نام‌های احمد و یحیی، داشت. احمد از عالمان و شاعران عصر خود بود و تألیفاتی داشت، مانند مَشارِقُ الانوار فی تَخریج ادلّة مَسائل الاَزهار در فقه. این کتاب شرحی است بر الاَزهار فی فقهِ الائمة الاطهار، تألیف احمدبن یحیی حسنی (متوفی ۸۴۰)، که از منابع مهم فقهی شیعیان زیدی به شمار می‌رود. یحیی نیز شاعری برجسته و صاحب نظر در ادبیات بود، هر چند غیر از قصیده هایش اثری از او گزارش نشده است.
پانویس
- ↑ شوکانی، ج۱، ص۱۹۴؛ زباره یمنی، ج۱، ص۴۲۹؛ وجیه، ص۳۰۸.
- ↑ رجوع کنید به بغدادی، ج۱، ستون ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ زباره یمنی، ج۱، ص۴۳۲؛ وجیه، ص۳۰۹.
- ↑ رجوع کنید به شوکانی؛ زباره یمنی؛ وجیه، ص۳۰۸
- ↑ وجیه، ص ۳۰۹
- ↑ زباره یمنی، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ رجوع کنید به بغدادی، ج۱، ستون ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ زباره یمنی، ج۱، ص۴۳۲؛ وجیه، ص۳۰۹.
- ↑ رجوع کنید به شوکانی، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به زباره یمنی، ج۱، ص۴۳۹ـ ۴۵۵.
- ↑ رجوع کنید به همان، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ وجیه، همانجا.
- ↑ حسینی اشکوری، ج۲، ص۳۱۲، ج۳، ص۱۱۹.
- ↑ وجیه، همانجا؛ حسینی اشکوری، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ حسینی اشکوری، همانجا.
- ↑ حسینی اشکوری، ج۳، ص۷۷.
- ↑ حسینی اشکوری، ج۲، ص۱۶۲؛ وجیه، همانجا.
- ↑ وجیه، همانجا.
- ↑ وجیه، ص ۳۱۰.
- ↑ حسینی اشکوری، ج۱، ص۹۲، ۱۱۲؛ زباره یمنی، ج۱، ص۱۰۴
- ↑ رجوع کنید به وجیه، ص۱۰۹۵
منابع
- اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۵، احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳؛
- محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، قسم ۲، ج۱، [قاهره] ۱۳۵۹؛
- محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، [قاهره ۱۳۴۸]، چاپ افست بیروت [بیتا.]؛
- عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: